Νικηφόρος Φωκάς, ο Άγιος Αυτοκράτορας και Στρατηλάτης της Ρωμανίας [919 – † 11 Δεκεμβρίου 969]

Ευαγγελία Κ. Λάππα
11 Δεκεμβρίου 2023

Ο Άγιος Νικηφόρος Φωκάς γεννήθηκε στην Καππαδοκία, ως γιός του Βάρδα Φωκά^[1] το 919. Το 955, διορίσθηκε δομέστικος^[2] της Ανατολής από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο^[3]. Ο Νικηφόρος είχε νυμφευθεί σε νεαρή ηλικία τη Στεφανώ, με την οποία απέκτησε ένα αγόρι, τον Βάρδα Φωκά. Μητέρα και γιος όμως πέθαναν νωρίς.

Επί αυτοκράτορος Ρωμανού του Β΄^[4] ο Νικηφόρος Φωκάς ανέλαβε την προσπάθεια για την απελευθέρωση της Κρήτης, η οποία βρισκόταν υπό την κατοχή των Σαρακηνών^[5] από το 827. Τον Ιούλιο του 960, το μεγάλο στράτευμά του απεβιβάσθη και απέκλεισε το νησί, με σκοπό τη δυσχέρεια της έξωθεν ενίσχυσης των Σαρακηνών. Στη συνέχεια, επιχειρήθηκε η εκπόρθηση των πόλεων της νήσου, ιδιαίτερα του Χάνδακα (Ηρακλείου), του οποίου τελικά, η απελευθέρωση επετεύχθη την άνοιξη του 961.

Στις 2 Φεβρουαρίου 962, ο αυτοκράτωρ των Γερμανών Όθων Α΄^[6] εστέφθη από τον Πάπα, Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων της «Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού έθνους», κάτι που προκάλεσε τη διαμάχη της Δύσης και της Ρωμανίας.

Στις αρχές του 962, ο Νικηφόρος Φωκάς, ως αρχιστράτηγος της Ανατολής, απελευθέρωσε από τους Άραβες τις πόλεις της Μικράς Ασίας, Ανάζορβο^[7], Ταρσό^[8], Δολίχη^[9], Ιεράπολη^[10], Μοψουεστία^[11] και Γερμανίκεια Καισαρείας (Μαράς)^[12]. Στις 24 Δεκεμβρίου 962, με τη συμβολή του Ιωάννη Τσιμισκή^[13], κατέλαβε το Χαλέπι^[14] της Συρίας, που ήταν και η έδρα του Άραβα εμίρη ενώ κατέλαβε και την ακρόπολη της πόλης στις Φεβρουαρίου 963.

Στις 15 Μαρτίου 963, ο αυτοκράτωρ Ρωμανός ο Β΄ πέθανε και ύστερα από συσκέψεις που διενεργήθηκαν ανάμεσα σε Πατριάρχη, Σύγκλητο και ανώτερους παλατιανούς, απεφασίσθη να αναγορευθούν Αυτοκράτορες οι δύο ανήλικοι γιοί του Ρωμανού, Βασίλειος^[15] και Κωνσταντίνος^[16] και η αυτοκράτειρα Θεοφανώ^[17] να είναι επίτροπος τους, μέχρι την ενηλικίωσή τους.

Ο Νικηφόρος Φωκάς, μόλις επληροφορήθη το θάνατο του αυτοκράτορα και κατ’ εντολήν της Θεοφανούς, πήγε στη Κωνσταντινούπολη, όπου διορίσθηκε Αρχιστράτηγος. Μόλις είδε τη Θεοφανώ, την ερωτεύτηκε αλλά και η αυτοκράτειρα τον ήθελε γιατί έβλεπε στο πρόσωπό του έναν αδιάφθορο και ειλικρινή προστάτη των συμφερόντων της δυναστείας. Ο ευνούχος Ιωσήφ Βρίγγας^[18] θέλοντας να αποτρέψει την επιρροή του Νικηφόρου Φωκά, επιχείρησε να τον συλλάβει (και πιθανώς να τον σκοτώσει) στην Κωνσταντινούπολη. Τελικά, ο Νικηφόρος εσώθη, με τη βοήθεια του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Πολυεύκτου^[19], του οποίου είχε κερδίσει την υποστήριξη. Έπειτα, ο Ιωσήφ Βρίγγας προσπάθησε, χωρίς όμως αποτέλεσμα, να προσεταιριστεί τους στρατηγούς Ιωάννη Τσιμισκή και Ρωμανό Κουρκούα^[20].

Στις 3 Ιουλίου 963, τα στρατεύματα του Νικηφόρου Φωκά, που έδρευαν στη Καισάρεια της Καππαδοκίας επαναστάτησαν. Τον ανεκήρυξαν αυτοκράτορα με πρωτοβουλία του Τσιμισκή και προήλασαν μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Μόλις έφτασαν απέναντι από την Βασιλεύουσα, ο Νικηφόρος Φωκάς ανακοίνωσε τα γεγονότα με επιστολές στον Βρίγγα, στον Πατριάρχη Πολύευκτο και στη Σύγκλητο, τους οποίους και κάλεσε να τον αναγνωρίσουν. Ο Βρίγγας κήρυξε «εκτός νόμου» τους οπαδούς και τους συγγενείς του Φωκά^[21] και προσπάθησε να συλλάβει τον πατέρα του Βάρδα Φωκά και τον αδελφό του Λέοντα Φωκά^[22]. Ο Βάρδας Φωκάς κατέφυγε ως ικέτης στην Αγία Σοφία και ετέθη υπό την προστασία του Πατριάρχη Πολύευκτου ενώ ο Λέων Φωκάς κατόρθωσε να διαφύγει και να φτάσει στο στρατόπεδο του Νικηφόρου. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης και ένα ένοπλο τμήμα 3.000 ανδρών με αρχηγό τον Βασίλειο Λακαπηνό^[23] κατέλαβε το Ναύσταθμο, προσμένοντας το Νικηφόρο Φωκά και τα επαναστατημένα στρατεύματά του. Ο Νικηφόρος Φωκάς μπήκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο λαός τον υπεδέχθη και στις 16 Αυγούστου εστέφθη Αυτοκράτωρ στην Αγία Σοφία. Ο Βρίγγας κατέφυγε ικέτης στην Αγία Σοφία αλλά εξορίστηκε.

Ο Νικηφόρος Φωκάς συνέβαλε στην ίδρυση του πρώτου στην ιεραρχία μοναστηριού του Αγίου Όρους, την Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας το 963 και παρ’ όλο που επιθυμούσε να αποσυρθεί σε μοναστήρι, νυμφεύθηκε την αυτοκράτειρα Θεοφανώ στις 20 Σεπτεμβρίου 963. Το 964, περιόρισε τις μοναστηριακές και εκκλησιαστικές γαίες, που αποδυνάμωναν την ελεύθερη γεωργική ιδιοκτησία, βάση της εθνικής στρατολόγησης. Επίσης περιορίστηκαν οι μισθοί των συγκλητικών, απηγορεύθη η δωρεά κτημάτων στην Εκκλησία και στα μοναστήρια καθώς και η πώληση των στρατιοτόπιων από τους στρατιώτες.

Τον Ιούλιο του 964, ο Φωκάς εκστράτευσε εναντίον των Αράβων στη Συρία, κατά τη διάρκεια της οποίας απελευθέρωσε τα Άδανα^[24], την Ανάζαρβο, την Ρωσσό της Αλεξανδρέττας^[25] και άλλες πόλεις – προπύργια. Την ίδια περίοδο απεστάλη εκστρατευτικό σώμα υπό τον Μανουήλ Φωκά^[26] στη Σικελία, με σκοπό την απελευθέρωσή της. Παρά τις αρχικές επιτυχίες, το στράτευμα περικυκλώθηκε και συνετρίβη από τους Σαρακηνούς. Το 965, μοίρα του στόλου, με το στρατηγό Νικήτα Χαλκούτση απελευθέρωσε την Κύπρο από τους Άραβες.

Στις 15 Ιουλίου 965, ο Νικηφόρος Φωκάς, έχοντας εκστρατεύσει για δεύτερη φορά, απελευθέρωσε τη Μοψουεστία και την Ταρσό στις 16 Αυγούστου 965. Την άνοιξη του 966, στην τρίτη εκστρατεία του, εισέβαλε στη Μεσοποταμία και έπειτα, στη Συρία, όπου κατέλαβε την Έδεσσα^[27] και την Ιεράπολη.

Το 965 ή το 966, αρνήθηκε την πληρωμή ετήσιου φόρου στους Βουλγάρους, μαστιγώνοντας και εκδιώκοντας τους εκπροσώπους τους από τη Κωνσταντινούπολη. Το 967, διεξήγαγε επιχειρήσεις στα βόρεια σύνορα, όπου κατέλαβε βουλγαρικά φρούρια. Όντας όμως επιφορτισμένος για την ετοιμασία τέταρτης εκστρατείας στην Ανατολή, ανέθεσε το πόλεμο εναντίον των Βουλγάρων στον ηγεμόνα των Ρώσων Σβιατοσλάβο^[28], ο οποίος τους αντιμετώπισε με επιτυχία. Η επιτυχία αυτή όμως αύξησε την αυτοπεποίθησή του^. αποφάσισε όχι μόνο να κρατήσει τις καταληφθείσες περιοχές αλλά και να επιτεθεί σε εδάφη της Αυτοκρατορίας. Ο Νικηφόρος Φωκάς τότε συμμάχησε με τους Βουλγάρους εναντίον των Ρώσων.

Στη Δύση όμως ο Γερμανός αυτοκράτωρ Όθων, έχοντας κατακτήσει τη Βόρεια Ιταλία, άρχισε να απειλεί τις μουσουλμανικές κτήσεις της Σικελίας και τις Ελληνικές της Νότιας Ιταλίας, στις οποίες επετέθη ανεπιτυχώς. Στις 4 Ιουνίου 968, έστειλε στην Κωνσταντινούπολη τον επίσκοπο της Κρεμόνας Λιουτπράνδο^[29] με κύριο σκοπό την επίτευξη συνοικεσίου, μεταξύ της Πορφυρογέννητης κόρης της Θεοφανούς και του γιού του Όθωνα, απαιτώντας παράλληλα ως προίκα τις Ελληνικές κτήσεις στην Ιταλία. Αυτή η πρότασή του δεν έγινε δεκτή.

Το 967 ο Νικηφόρος Φωκάς εξέδωσε νόμους, με τους οποίους οι «δυνατοί» δηλαδή οι μεγαλοκτηματίες μπορούσαν να αγοράζουν κτήματα μόνο από «δυνατούς» και οι φτωχοί κτήματα φτωχών και ανατιμάτο η αξία των απαλλοτριωμένων στρατιωτικών κτημάτων από 4 σε 12 λίτρα χρυσού.

Τη Λαμπρή του 967, ο Αυτοκράτωρ διοργάνωσε γιορτές στον ιππόδρομο και προς τέρψη του λαού διέταξε μια ομάδα στρατιωτών να μπουν στη αρένα για μία προσομοίωση μονομαχίας. Οι θεατές πανικοβλήθηκαν με αυτό το θέαμα, έτρεξαν προς τις εξόδους με αποτέλεσμα πολλοί να ποδοπατηθούν και να χάσουν τη ζωή τους. Μετά το πέρας της γιορτής ο Νικηφόρος βγήκε στους δρόμους, όπου απεδοκιμάσθη από συγγενείς των θυμάτων. Μάλιστα μία γυναίκα τον πετροβόλησε από την ταράτσα του σπιτιού της, χωρίς όμως να τον πετύχει. Η αυτοκρατορική φρουρά τη συνέλαβε και κατεδικάσθη να καεί ζωντανή.

Τον Ιούλιο του 968, ο Νικηφόρος Φωκάς ξεκίνησε την τέταρτη εκστρατεία του, στην οποία κατέλαβε τις συριακές πόλεις Επιφάνεια, Έμεσα^[30], Γάβαλα, Άρκα^[31], Λαοδίκεια^[32] και Τρίπολη^[33]. Οι πολυετείς του προσπάθειες δικαιώθηκαν αργότερα, με την οριστική κατάκτηση της Αντιόχειας^[34], από τους στρατηγούς Πέτρο Φωκά^[35] και Μιχαήλ Βούρτζη^[36], στις 28 Οκτωβρίου του 969. Σύντομα κατελήφθη και το Χαλέπι, όπου ο Άραβας εμίρης αναγνώρισε τη κυριαρχία της Ρωμανίας. Οι επιτυχίες του Νικηφόρου Φωκά στην Ανατολή εξουδετέρωσαν ολοκληρωτικά την αραβική απειλή για πολλές δεκαετίες ενώ παράλληλα αποκατέστησαν την παρουσία της Ρωμανίας μέχρι τη Μεσοποταμία.

Το 969, με την εισβολή του Γερμανού αυτοκράτορος Όθωνος στην Κάτω Ιταλία, ο Νικηφόρος Φωκάς διέταξε τον στρατηγό του Θέματος της Λογγιβαρδίας Ευγένιο να αντεπιτεθεί. Ο Ευγένιος ξεκινώντας από την Βάρη^[37], προήλασε μέχρι την Καπύη, από όπου και επέβαλε στους δούκες της Νεάπολης^[38] και του Σαλέρνου να δηλώσουν τη πίστη τους στον αυτοκράτορα. Έτσι οι Γερμανοί εξεδιώχθηκαν για δεύτερη φορά από τη Κάτω Ιταλία.

Η συνεχής πολεμική δραστηριότητα της Ρωμανίας για μια ολόκληρη εξαετία, κούρασαν κι έφθειραν τον στρατό της Ρωμανίας και επροκλήθη λαϊκή δυσφορία. Οι σημαντικές φορολογικές και γενικότερα οι οικονομικές επιβαρύνσεις του πληθυσμού μετέτρεψαν τον αρχικό ενθουσιασμό, για τις στρατιωτικές νίκες, σε δυσαρέσκεια και σταδιακά σε οργή για τον αυτοκράτορα.

Η Θεοφανώ, ευρισκόμενη σε επαφή με τον εξόριστο τότε Ιωάννη Τσιμισκή έπεισε τον Νικηφόρο να τον επαναφέρει στην Κωνσταντινούπολη και να του παραχωρήσει κάποια κτήματα στη Χαλκηδόνα. Αυτή όμως η απόφαση, απεδείχθη μοιραία για τον αυτοκράτορα, καθώς ο Τσιμισκής, μετά την επιστροφή του, άρχισε να συνωμοτεί εναντίον του με τους συνεργάτες του, Μιχαήλ Βούρτζη, Αρμένιο Ισαάκ, Λέοντα Βαλάντη, Λέοντα Πεδιάσιμο και Ιωάννη Ατζυποθεόδωρο.

Το βράδυ της 11^ης Δεκεμβρίου του 969, η Θεοφανώ επισκέφθηκε το Φωκά στο δωμάτιό του, σκοπεύοντας να κατασκοπεύσει τα μέτρα φρούρησης και μόλις είδε ότι δεν υπήρχαν, έφυγε. Έτσι, ο Τσιμισκής και οι συνεργάτες του όρμησαν στο δωμάτιο του Νικηφόρου και τον κατακρεούργησαν. Ο Αυτοκράτωρ μόλις που πρόλαβε να φωνάξει «Θεοτόκε βοήθει», πριν ξεψυχήσει.

Παραθέτω ένα ποίημα που έγραψα για αυτόν τον μέγα Αυτοκράτορα:

Άγιος Νικηφόρος Φωκάς

Άγιε Νικηφόρε Φωκά λαμπρέ.

Της αγιοτόκου Καππαδοκίας βλαστέ.

Άγιε της Ρωμανίας, τιμημένε στρατηγέ.

Των αλύτρωτων πατρίδων ελευθερωτή.

Άγιε Αυτοκράτωρ εσύ και ασκητή.

* * *

Ήταν η Ρωμανία βυθισμένη σε κρίση

δίχως Αυτοκράτορα είχε μείνει…

Οι συνωμοσίες είχαν ξεχειλίσει…

Ποιος την εξουσία θα κερδίσει;

* * *

Τότε αυτοκράτορα σ’ ανέβασε ο στρατός,

τι κι αν ήθελες να γίνεις μοναχός.

Στη Βασιλεύουσα μπήκες νικητής,

και σώπασε κάθε παράνομος διεκδικητής.

* * *

Την Κρήτη, την Κύπρο, την Κιλικία,

Συρία λευτέρωσες και Καππαδοκία.

Πολέμησες πολλούς κατακτητές βαρβάρους,

Άραβες, Ρώσους, Γερμανούς και Βουλγάρους.

* * *

Χαίρε του Άγιου Όρους προστάτη.

Άγιε Νικηφόρε Φωκά Στρατηλάτη.

Χάρισες νίκες λαμπρές στη Ρωμανία,

ολόχρυσες σελίδες έγραψες στην ιστορία.

* * *

Να συγκρουστείς δεν φοβήθηκες εσύ

με τους Φράγκους, που σ’ είχαν καπηλευτεί,

είχαν το βασιλικό σου τίτλο σφετεριστεί,

για να φανούν από εσέ ανώτεροι αυτοί!

* * *

Έπεσες θύμα αισχρής συνωμοσίας,

μιας απ’ τις πολλές στην πορεία της ιστορίας…

* * *

Ενδέκατη νύχτα ήταν του Δεκέμβρη,

κρύο φυσούσε στην Πόλη αγέρι,

κόψαν δια ξίφους την εγκόσμια ζωή σου,

έφυγε στα ουράνια η άγια ψυχή σου.

Ευαγγελία Κ. Λάππα
12 Σεπτεμβρίου 2022

Ο Λέων ο Διάκονος^[39] στην Ιστορία του, αναφερόμενος στη δολοφονία του Φωκά, σχολιάζει ότι αν αυτή δεν είχε συμβεί, ο Αυτοκράτωρ θα έφτανε τα σύνορα της Ρωμανίας από εκεί που ανατέλλει ο ήλιος (Ινδία), έως εκεί που δύει (δηλαδή την δυτική Ευρώπη). Στο τάφο του Νικηφόρου Φωκά χαράχθηκε η εξής επιγραφή: «ὤ πλήν γυναικός, τά δ’ ἄλλα Νικηφόρος» (Ο Νικηφόρος τους νίκησε όλους εκτός από μια γυναίκα).

Ἐπιτύμβια εἰς τὸν βασιλέα Νικηφόρον^[40]

«Τὸν ἀνδράσι πρὶν καὶ τομώτερον ξίφους

πάρεργον οὗτος καὶ γυναικὸς καὶ ξίφους.

ὃς τῷ κράτει πρὶν γῆς ὅλης εἶχε κράτος,

ὥσπερ μικρὸς γῆς μικρὸν ᾤκησε μέρος.

τὸν πρὶν σεβαστόν, ὡς δοκῶ, καὶ θηρίοις,

ἀνεῖλεν ἡ σύγκοιτος ἓν δοκοῦν μέλος.

ὁ μηδὲ νυξὶ μικρὸν ὑπνώττειν

θέλων ἐν τῷ τάφῳ νῦν μακρὸν ὑπνώττει χρόνον.

θέαμα πικρόν. ἀλλ’ ἀνάστα νῦν, ἄναξ,

καὶ τάττε πεζούς, ἱππότας, τοξοκράτας,

τὸ σὸν στράτευμα, τὰς φάλαγγας, τοὺς λόχους.

ὁρμᾷ καθ’ ἡμῶν Ῥωσικὴ πανοπλία,

Σκυθῶν ἔθνη σφύζουσιν εἰς φονουργίας,

λεηλατοῦσι πᾶν ἔθνος τὴν σὴν πόλιν,

οὓς ἐπτόει πρὶν καὶ γεγραμμένος τύπος

πρὸ τῶν πυλῶν σὸς ἐν πόλει Βυζαντίου.

ναί, μὴ παρόψει ταῦτα.

ῥῖψον τὸν λίθον τόν σε κρατοῦντα,

καὶ λίθοις τὰ θηρία τὰ τῶν ἐθνῶν δίωκε.

δὸς δὲ καὶ πέτρας στηριγμὸν ἡμῖν ἀρραγεστάτην βάσιν.

εἰ δ’ οὐ προκύψαι τοῦ τάφου μικρὸν θέλεις,

κἂν ῥῆξον ἐκ γῆς ἔθνεσιν φωνὴν μόνην.

ἴσως σκορπίσῃ ταύτῃ καὶ τρέψῃ μόνῃ.

εἰ δ’ οὐδὲ τοῦτο,

τῷ τάφῳ τῷ σῷ δέχου σύμπαντας ἡμᾶς·

ὁ νεκρὸς γὰρ ἀρκέσεις

σῴζειν τὰ πλήθη τῶν ὅλων χριστωνύμων,

ὦ πλὴν γυναικὸς τὰ δ’ ἄλλα Νικηφόρος.

ἀλλὰ ταῦτα μὲν οὕτω συντέθειται.»

και η μετάφραση στα νέα-ελληνικά:    

«Αυτός που ήταν πιο κοφτερός από σπαθί,

έγινε θύμα της γυναίκας και της κόψης.

Αυτός που όλη την γη εκράτει,

σε ένα μικρό μέρος τώρα κατοικεί.

Το φόβητρο ακόμα και των θηρίων,

η σύγκοιτός του θανάτωσε σαν ερίφιο.

Αυτός που λίγο αφήνοταν στη γαλήνη του ύπνου,

τώρα κείται στη λήθη του τύμβου.

Πικρό θέαμα · Αλλά σήκω τώρα Άνακτα,

κίνησε πεζούς, ιππότες, τοξότες,

όλο το στρατό, τις φάλαγγες, τους λόχους.

Ορμά καταπάνω μας η Ρώσσικη πανοπλία,

οι Σκύθες προστρέχουν σε μακελειό,

τα έθνη λεηλατούν τις πόλεις σου,

όσοι φοβόταν και τη θωριά σου,

μπροστά στις πύλες του Βυζαντίου ορθοί.

Μην αποστρέφεις το βλέμμα.

Σπάσε την πέτρα που σε κρατεί

και κατά των θηρίων των εθνών

με μια βροχή λίθων εκμηδένισε.

Δωσ’ μας στήριγμα και βάση άθραυστη.

Και αν δεν αφήσεις την πέτρα έστω για λίγο,

βροντοφώναξε από τη γη κατά του εχθρού –

ίσως να αρκεί να τους σκορπίσει σε φυγή.

Αν ούτε και αυτό γίνει,

άνοιξε τη γη σε όλους εμάς ·

καθ’ όπως ξέρεις η κοίμηση

είναι σωτηρία για τους χριστώνυμους.

Νικηφόρος, νίκησε τους πάντες εκτός από μία γυναίκα.»

Ιωάννης Μελιτήνης
11 Δεκεμβρίου 969

Ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης^[41] χαρακτήρισε τον Νικηφόρο Φωκά ως ζηλωτή του μοναχικού βίου, «μέγαν ἐν βασιλεῦσι καί πολύν τήν ἀνδρείαν καί τήν ἀρετήν», τον οποίο ο Θεός αξίωσε «ὡς γέρας (βραβείον) ἄξιον» να εκπορθήσει τις βαρβαρικές πόλεις. Τον επαίνεσε, διότι έζησε μέσα στον κόσμο ως μοναχός με μακρές νηστείες και κοιμώμενος κάτω στο σκληρό πάτωμα, γεγονός που βεβαιώνουν και οι βιογράφοι του Αυτοκράτορα. Τον τίμησε, γράφοντας, ότι ξεπέρασε τους μοναχούς των ορέων με τις αγρυπνίες του, τις συνεχείς γονυκλισίες και με τη σωφροσύνη του.

Ο Νικηφόρος Φωκάς ανεκηρύχθη Άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία και η μνήμη του τιμάται την ημέρα της φρικτής δολοφονίας του, την 11^η Δεκεμβρίου εκάστου έτους. Τιμήθηκε ως άγιος αρκετά νωρίς, αφού η ασματική ακολουθία του (το υμνογραφικό έργο που ψάλλεται στην εορτή του) καταγράφεται σε παλαιό χειρόγραφο του Αγίου Όρους. Το έργο αυτό συμπληρώθηκε από τον σύγχρονο υμνογράφο μητροπολίτη Ρόδου Κύριλλο Κογεράκη, κρητικής καταγωγής, και περιελήφθη στον τόμο Κρητικόν Πανάγιον, που περιέχει τις εικόνες και τις ακολουθίες όλων των Κρητικών αγίων και των αγίων που έπαιξαν ιδιαίτερο ρόλο στην ιστορία του κρητικού λαού.  

Το Απολυτίκιο και το Κάθισμα, εκ της υμνολογίας της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, για τον Άγιο Νικηφόρο Φωκά:

Ἀπολυτίκιον. Ἦχος γ΄. Θείας πίστεως.

Θείῳ Πνεύματι, καθωπλισμένος, ἔθνη βάρβαρα, καθυποτάξας, τῆς βασιλείας τὰ ὅρια ηὔξησας, φιλοπτωχίαν νηστείᾳ ἐπόθησας, σκληραγωγίᾳ ἐκτήσω ταπείνωσιν· ὅθεν εἴληφας, μετὰ Ἄβελ καὶ Ζαχαρίου τὸν στέφανον· διὸ καὶ συνδεδόξασαι δικαίοις εὐφραινόμενος.

Κάθισμα. Ἦχος πλ. δ΄. τὴν Σοφίαν καὶ Λόγον.

Βασιλεύσας τὸ πρῶτον μάκαρ παθῶν, βασιλεύεις τὸ δεύτερον καὶ λαῶν, πρᾷος γνωριζόμενος, συμπαθὴς ἐλεήμων, καρτερικὸς ἐν πόνοις, ἐν πάλαις ἀνένδοτος, φοβερὸς τοῖς δαίμοσι, πιστοῖς δὲ εὐπρόσιτος· ὅθεν καὶ τὴν κάραν, ἐκτημθεὶς ἁγιάζεις, τῷ λύθρῳ τοῦ αἵματος, τῶν πιστῶν τὰ πληρώματα, Νικηφόρε ἀοίδιμε· πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, τῶν πταισμάτων ἄφεσιν δωρήσασθαι, τοῖς ἑορτάζουσι πόθῳ, τὴν ἁγίαν μνήμην σου.

Πηγές

1. Marc Lauxtermann, Byzantine Poetry from Pisides to Geometres (vol. 1), Vienna 2003.
2. Λινάρδου Κωνσταντίνου – Νικηφόρος Φωκάς [919-969 μ.Χ.]: Ο ασκητής Αυτοκράτωρ. | http://www.istorikathemata.com/2017/02/919-969.html
3. Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας που ξεπέρασε μοναχούς σε μετάνοιες και σωφροσύνη. | https://www.romfea.gr/psaltiki-kai-politismos/25660-o-buzantinos-autokratoras-pou-jeperase-monaxous-se-metanoies-kai-sofrosuni
4. Ο εορτασμός του αγίου Νικηφόρου Φωκά στους Αρμένους Ρεθύμνου, 11 Δεκεμβρίου 2016. | https://www.imra.gr/id-2016/articles/o-eortasmos-toy-agioy-nikiforoy-foka-stoys-armenoys-rethymnoy.html
5. Σταυρίδη Φωτίου Χρ., Ο Χρυσός Αιώνας της Ρωμιοσύνης (960 – 1060), Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2021.
6. Παγουλάτου Μενελάου, Η ιστορία του Βυζαντινού Ελληνισμού, Η Δυναστεία των Ισαύρων έως την Δυναστεία των Κομνηνών (Μέρος Α΄), Εκδόσεις ΤΑΛΩΣ Φ.
7. Χατζηδάκη Μάνου Ν., Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022.

________________________

1. Ήταν διαπρεπής στρατηγός με διακεκριμένη υπηρεσία στην Ιταλία. Το 917, συμμετείχε υπό τις διαταγές τού μεγαλύτερου αδελφού του Λέοντα στην καταστροφική μάχη της Αγχιάλου, όπου νίκησε ο Συμεών Α΄ της Βουλγαρίας. Το 941, ήταν κυβερνήτης του θέματος των Αρμενιακών (Αρμενίων), θέμα που περιελάμβανε και την Παφλαγονία. Το 945, Διορίστηκε Δομέστικος των Σχολών (Διοικητής των Στρατευμάτων) της Ανατολής από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ των Μακεδόνων. Από αυτή τη θέση δεν έκανε μεγάλη πρόοδο εναντίων των αραβικών δυνάμεων, καθώς ηττήθη επανειλημμένα από τον Σαΰφ αλ-Ντάουλα εμίρη του Χαλεπίου. Το 953, ηττήθη και πληγώθηκε σοβαρά από τον Σαΰφ στη μάχη του Μαράς και έπειτα, από περαιτέρω ήττες, αντικαταστάθηκε από τον γιο του Νικηφόρο Β΄ το 955/956. Όταν ο Νικηφόρος Β΄ έγινε αυτοκράτορας, τον τίμησε με το αξίωμα του καίσαρα, ένα βαθμό κάτω από τον Αυτοκρατορικό τίτλο. Απεβίωσε σε ηλικία 90 ετών το 968. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Βάρδας_Φωκάς_ο_πρεσβύτερος | Βάρδας Φωκάς ο πρεσβύτερος) ↩︎
2. Αρχικά «Δομέστικος των Σχολών» ήταν τίτλος αξιωματικού κατώτερος από κείνον του στρατηγού. Κατόπιν δομέστικος λεγόταν ο αρχιστράτηγος. ↩︎
3. Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε όντας εξώγαμο παιδί του αυτοκράτορα Λέοντος Στ΄ του Σοφού και της αριστοκράτισσας της Ρωμανίας Ζωής Καρβουνοψίνας (μαυρομάτας) το 905 μ.Χ. Το 945 μ.Χ., με το θάνατο του αντιβασιλέα Λεκαπηνού, ο Κωνσταντίνος ο πορφυρογέννητος ανέλαβε ουσιαστικά τη διακυβέρνηση της Ρωμανίας με την υποστήριξη της ισχυρής οικογένειας των Φωκάδων, που πολλά μέλη της υπηρέτησαν από διάφορες θέσεις την Αυτοκρατορία. Ήταν εξαιρετικά μορφωμένος και διανοούμενος, όπως και ο πατέρας του Λέοντας ο Σοφός. Με τους ικανούς στρατηγούς του Βάρδα Φωκά, Νικηφόρο Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή, κατόρθωσε να εξουδετερώσει τους Άραβες, ενώ με τους Βούλγαρους σύναψε ειρήνη. Ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος διεύρυνε τις οικονομικές και πολιτιστικές σχέσεις με τους Ρώσους. με τη βάπτιση της Ρωσίδας πριγκίπισσας Όλγας. Ο Πορφυρογέννητος έγινε περισσότερο γνωστός για την τεράστια μόρφωσή του και για το πολύτιμο συγγραφικό του έργο. (Πηγή: https://vizantinaistorika.blogspot.com/2014/09/k.html | Kωνσταντίνος Πορφυρογέννητος) ↩︎
4. Ήταν γιός και διάδοχος του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου και ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Ρωμανίας το 959. Ξόδευε τις ώρες του σε γλέντια και κραιπάλες χωρίς να ασχολείται με τα θέματα του κράτους και γι αυτό, σύμφωνα με τον Ζωναρά, αν και ενήλικα τον χαρακτήριζαν παιδαρέλι. Επίσης φέρεται ότι παραμελούσε την σύζυγο του, γεγονός που φαινόταν να δυσαρεστούσε έντονα την τελευταία. (Πηγές: Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022 και https://www.istorikathemata.com/2017/02/919-969.html | Νικηφόρος Φωκάς ( 919-969 μ.Χ.): ο ασκητής Αυτοκράτωρ) ↩︎
5. Οι Σαρακηνοί ήταν μουσουλμάνοι κουρσάροι που λυμαίνονταν την Μεσόγειο προβαίνοντας σε πολλές επιθέσεις και λεηλασίες. (Πηγή: http://www.istorikathemata.com/2017/02/919-969.html | Νικηφόρος Φωκάς [919-969 μ.Χ.]: Ο ασκητής Αυτοκράτωρ) ↩︎
6. Από το 936 ο Όθων Α΄ ήταν βασιλιάς της Γερμανίας και αυτοκράτωρ της Γερμανίας από το 962 μέχρι το θάνατό του το 973. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Ερρίκου Α΄ του Ορνιθοθήρα και της Ματθίλδης, κόρης του Ντήτριχ κόμη του Ρίνγκελχαϊμ. Το 936 διαδέχθηκε τον πατέρα του στη Σαξονία. Το 962 κατάφερε να κατακτήσει τον αυτοκρατορικό τίτλο μέσω της νομιμοποίησης του αιτήματός του που απέκτησε από τον γάμο του με τη Αδελαΐδα της Ιταλίας το 951. Ο Όθωνας και η Αδελαΐδα στέφθηκαν ταυτόχρονα και από κοινού αυτοκράτορες της Αγίας Ρωμαΐκής Αυτοκρατορίας στην πρωτεύουσα του Καρλομάγνου, Άαχεν, από τον Χιλδελβέρτο, αρχιεπίσκοπο του Μάιν με την παρουσία των δουκών της Φρανκονίας, Σουηβίας, Βαυαρίας και Λωρραίνης. Ο Όθων εστράφη στην εκκλησία που είχε πολύ μεγάλη δύναμη, με σκοπό να ιδρύσει ένα θεοκρατικό καθεστώς, με το οποίο θα μπορέσει να υποτάξει όλους τους ευγενείς. Κατά την πρώιμη βασιλεία του, ο Όθων ανέπτυξε στενές σχέσεις με τον Αυτοκράτορα της Ρωμανίας Κωνσταντίνο Ζ΄. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Όθων_Α΄_της_Αγίας_Ρωμαϊκής_Αυτοκρατορίας | Όθων Α΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) ↩︎
7. Αρχαία Ελληνική πόλη της Κιλικίας. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Ανάζαρβος | Ανάζαρβος) ↩︎
8. Ιδρύθηκε από Έλληνες Αργείους υπό τον Τριπτόλεμο και υπήρξε γενέτειρα του Αποστόλου Παύλου. (Πηγή: www.polignosi.com/cgibin/hweb?-A=10228&-V=limmata | Ταρσός) ↩︎
9. Ιδρύθηκε τον 2^ο αιώνα π.Χ. επί Σελευκιδών με αποίκους από τη Δολίχη της Θεσσαλίας. (Πηγή: Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022). ↩︎
10. Αρχικά ονομαζόταν Βαμβύκη και μετονομάστηκε σε Ιεράπολη από τον Σέλευκο τον Νικάνορα. Είναι η σημερινή Μανμπίτζ της Συρίας. (Πηγή: Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022). ↩︎
11. Η ίδρυση της πόλης της Μοψουεστίας αποδίδεται στο μύθο του μάντη Μόψη. Από τον 6o αι. π.Χ. υπαγόταν στην Περσική Αυτοκρατορία, ενώ μετά τη εκστρατεία που πραγματοποίησε ο Μέγας Αλέξανδρος (333 π.Χ.) και τον θάνατο αυτού, η πόλη εντάχθηκε στο βασίλειο των Σελευκιδών, όπου και πήρε το όνομα Σελεύκεια Πύραμος. Τον 1o αι. π.Χ. η Μοψουεστία υπετάχθη στους Ρωμαίους και ως ρωμαϊκή κτήση ο αυτοκράτωρ Αδριανός την ονόμασε Αδριανή Πύραμος ή Αδριανή Κιλικίας, ο αυτοκράτωρ Δέκιος την ονόμασε Δέκια Πύραμος ή Δέκια Κιλικίας και η επίσημη ονοματολογία αυτή της πόλης συνεχίσθηκε και από άλλους Ρωμαίους και αυτοκράτορες της Ρωμανίας, όπως είναι γνωστό από τις επιγραφές και τα νομίσματα της πόλης. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Μοψουεστία | Μοψουεστία) ↩︎
12. Η πόλη ιδρύθηκε ως χιττική πόλη-κράτος περίπου το 1000 π.Χ. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Καχραμάνμαρας) ↩︎
13. Ο Ιωάννης Κουρκούας, ο λεγόμενος Τσιμισκής ήταν ανιψιός του Νικηφόρου Φωκά, ο οποίος τον όρισε δομέστικο των Σχολών της Ανατολής. Οι διαφωνίες του με τον Φωκά οδήγησαν σε συνωμοσία με άλλους στρατιωτικούς, που δολοφόνησαν στις 11 Δεκεμβρίου 969 τον Νικηφόρο και ο Ιωάννης Τσιμισκής έγινε Αυτοκράτωρ. Κατά τη βασιλεία του συνέχισε τις εκστρατείες στην ανατολή στα βήματα του Φωκά και πέθανε από ασθένεια ή δηλητηρίαση λίγο μετά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη στις 10 Ιανουαρίου 976. Το παρωνύμιό του τσιμισκής σημαίνει στα αρμενικά σμιχτοφρύδης. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Ιωάννης_Α΄_Τσιμισκής | Ιωάννης Α΄ Τσιμισκής) ↩︎
14. Πρόκειται για την αρχαία Ελληνική πόλη της Συρίας, Βέροια. (Πηγή: Φώτιος Χρ. Σταυρίδης, Ο Χρυσός Αιώνας της Ρωμιοσύνης (960 – 1060), Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2021) ↩︎
15. Ο αυτοκράτωρ. Βασίλειος ο Β΄ ο επονομαζόμενος Βουλγαροκτόνος, ανέλαβε ουσιαστικά τη διακυβέρνηση της Ρωμανίας σε ηλικία 18 ετών το 976. Κατέστησε οικονομικά και στρατιωτικά πανίσχυρη τη Ρωμανία, επέκτεινε τα σύνορά της ως τη Συρία, τη Καλαβρία και το Δούναβη και απώθησε όλους τους εχθρούς της. Δεν άφησε όμως άξιο διάδοχο στο θρόνο του, διότι μεταξύ άλλων δεν είχε νυμφευτεί και γι αυτό ο αδελφός του, ο Κωνσταντίνος ο Η΄, που τον διαδέχτηκε, διέλυσε ό, τι είχε δημιουργήσει τόσα χρόνια. (Πηγές: Φωτίου Σταυρίδη, Βυζάντιο, τα χίλια χρόνια που θέλουν να ξεχάσουμε, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2015 και Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022). ↩︎
16. Ανέλαβε ουσιαστικά τη διακυβέρνηση μετά το θάνατο του αδελφού του, Βασιλείου το 1025. Ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε για το κράτος, δεν είχε διάθεση για εκστρατείες και για πολεμικά κατορθώματα αλλά ούτε και γνώριζε από πολεμική τέχνη. Ανέθεσε τη κρατική διοίκηση στους λογίους και στους διεφθαρμένους ευνούχους. Στη δημοσιονομική πολιτική κατέστρεψε το έργο του αδελφού του καθώς κατάργησε την πενταετή αναστολή της φορολογίας των φτωχότερων τάξεων και απαίτησε την αναδρομική είσπραξη δύο δασμοφοριών, που έδωσε πλήγμα σ’ όλες τις τάξεις. Παράλληλα θέσπισε νόμο, με τον οποίο αναθεματιζόταν όποιος στασίαζε ενώ τύφλωσε προληπτικά (!) άτομα που θα μπορούσαν να διεκδικήσουν την εξουσία. Πέθανε στις 11 Νοεμβρίου 1028. (Πηγή: Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022). ↩︎
17. Το πραγματικό της όνομα ήταν Αναστασώ και ήταν κόρη του Κρατερού, ενός φτωχού ταβερνιάρη από τη Λακωνία. Το όνομα Θεοφανώ το πήρε όταν έγινε αυτοκράτειρα. (Πηγές: http://www.istorikathemata.com/2017/02/919-969.html | Νικηφόρος Φωκάς [919-969 μ.Χ.]: Ο ασκητής Αυτοκράτωρ, Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022 και https://cognoscoteam.gr/archives/3649 | Ο πραγματικός Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος) ↩︎
18. Ο Ιωσήφ Βρίγγας ήταν ευνούχος αξιωματούχος της Ρωμανίας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ’ (945–959) και του αυτοκράτορα Ρωμανού Β’ (959–963), υπηρετώντας ως αντιβασιλέας κατά τη βασιλεία του τελευταίου. Απεβίωσε στην εξορία το 965. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Ιωσήφ_Βρίγγας | Ιωσήφ Βρίγγας) ↩︎
19. Ο Όσιος Πολύευκτος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και σε νεαρή ηλικία έγινε Μοναχός σε μοναστήρι της νήσου Πρώτης. Ήταν κάτοχος μεγάλης θεολογικής παιδείας καὶ διακρινόταν για τη σεμνότητά του, το ήθος του, την εγκράτεια και αντικειμενικότητα του χαρακτήρα του. Τον Απρίλιο του 956 χειροτονήθηκε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Το 957 βάπτισε στην Κωνσταντινούπολη την Ρωσίδα ηγεμονίδα Όλγα. Κοιμήθηκε ειρηνικά το 970. Τιμάται ως Άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 5 Φεβρουαρίου. (Πηγή: https://sites.google.com/site/wwwsynaxaristis/5φεβρουαριου | 5 Φεβρουαρίου) ↩︎
20. O Ρωμανός Κουρκούας ήταν αριστοκράτης και ανώτερος στρατιωτικός ηγέτης της Ρωμανίας στα μέσα του 10ου αι. Το 963, όταν απεβίωσε ο Ρωμανός Β΄ Μακεδόνων, ο Ρωμανός Κουρκούας ήταν ήδη μάγιστρος και στρατηλάτης της Ανατολής. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Ρωμανός_Κουρκούας | Ρωμανός Κουρκούας) ↩︎
21. Για να τον μιμηθούν σ’ αυτό και άλλοι εθνικοί ολετήρες και εφιάλτες αιώνες μετά… Μόνο που η συγκεκριμένη ενέργεια δεν διάρκεσε πολύ και δεν πρόλαβε να σκοτώσει κανέναν. ↩︎
22. Ο Λέων Φωκάς ήταν στρατηγός της Ρωμανίας, ο οποίος μαζί με τον αδελφό του, Νικηφόρο Φωκά, πολέμησαν επιτυχώς στα ανατολικά σύνορα της Αυτοκρατορίας, εναντίον των Αράβων. Το 963 μετά την ανακήρυξη του αδελφού του, Νικηφόρου ως Αυτοκράτορα, ο Λέων εδιορίσθη ως κουροπαλάτης, λογοθέτης του δρόμου και σύμβουλός του. Το 969, μετά τη δολοφονία του Αυτοκράτορα και την άνοδο του Ιωάννη Τσιμισκή στον θρόνο, έπεσε σε δυσμένεια και εξορίστηκε. Δύο φορές προσπάθησε να ανακτήσει ανεπιτυχώς την εξουσία για την οικογένειά του. Πέθανε στην εξορία τυφλός γύρω στο 971. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Λέων_Φωκάς_ο_Νεότερος | Λέων Φωκάς ο Νεότερος) ↩︎
23. Ο Βασίλειος Λακαπηνός ήταν νόθος γιός του αυτοκράτορος Ρωμανού Α΄ Λακαπηνού από μια δούλη και ευνουχίσθηκε από τον Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο για να μη διεκδικήσει το θρόνο. Απέκτησε μεγάλη επιρροή επί Νικηφόρου Φωκά και Ιωάννου Τσιμισκή. Για ένα διάστημα κηδεμόνευσε τους ανήλικους διαδόχους του θρόνου Βασίλειο και Κωνσταντίνου. Πέθανε παράλυτος και εξορισμένος από τον Βασίλειο το Βουλγαροκτόνο στη Κριμαία το 996. (Πηγές: https://el.wikipedia.org/wiki/Βασίλειος_Λεκαπηνός | Βασίλειος Λεκαπηνός και Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022) ↩︎
24. Τα Άδανα της Κιλικίας λέγεται ότι τα ίδρυσε ο μυθικός Άδανος. Ο Αντίοχος Δ΄ είχε μετονομάσει προσωρινά την πόλη σε Αντιόχεια (της Κιλικίας ή Αντιόχεια η προς Σάρο). Αυτό μαρτυρείται από σωζόμενα νομίσματα που φέρουν στη μία όψη προσωπογραφία του Βασιλέως με την επιγραφή ΑΝΤΙΟΧΕΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΩ ΣΑΡΩ και στην άλλη παραστάσεις θεών. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Άδανα | Άδανα) ↩︎
25. Ήταν μια από τις πόλεις που ιδρύθηκαν από τον Μέγα Αλέξανδρο και το αρχαίο της όνομα ήταν Αλεξάνδρεια κατ’ Ίσσον. Τον 7ο αιώνα μ. Χ, μετά την κατάκτησή της από τους Άραβες πήρε το όνομα αλ-Ισκανταρούν (Ισκάνταρ είναι στα περσικά ο Αλέξανδρος) και αποκαλούνταν από τους δυτικούς προσκυνητές και σταυροφόρους το υποκοριστικό Αλεξανδρέττα. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Αλεξανδρέττα | Αλεξανδρέττα) ↩︎
26. Νόθος γιός του θείου του αυτοκράτορα, Λέοντος Φωκά. (Πηγή: Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 μ.Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022) ↩︎
27. Η ελληνιστική πόλη βρισκόταν πάνω στην παλαιότερη πόλη Ορχόη ή Οσρόη, Κατά τον Αντιοχέα ιστορικό Ιωάννη Μαλάλα, λόγω των καταστροφών της πόλεως από πλημμύρες, ο Σέλευκος Α΄ Νικάτωρ την επανίδρυσε με το όνομα Αντιόχεια Μιξοβάρβαρο και στην συνέχεια την ονομάτισε Έδεσσα (305/4 π.Χ.). Στη θέση της βρίσκεται η σημερινή Ούρφα της Τουρκίας. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Έδεσσα_Μεσοποταμίας | Έδεσσα Μεσοποταμίας) ↩︎
28. Ο Σβιατοσλάβος ήταν γιός της βασίλισσας των Ρώσων Όλγας, η οποία είχε βαπτιστεί Ορθόδοξη Χριστιανή δέκα χρόνια νωρίτερα. (Πηγή: Φώτιος Χρ. Σταυρίδης, Ο Χρυσός Αιώνας της Ρωμιοσύνης (960 – 1060), Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2021) ↩︎
29. Ο Λιουτπράνδος ή Λουιτπράνδος ήταν Λομβαρδός ιστορικός, συγγραφέας και χριστιανός επίσκοπος της Κρεμόνας από το 961 έως το 972. Από αριστοκρατική λομβαρδική οικογένεια και με αξιόλογη μόρφωση, από νεαρή ηλικία ετέθη στην ιταλική Αυλή και κατόπιν στη γερμανική, όπου και έγινε ο κυριότερος υπέρμαχος του Γερμανού βασιλιά Όθωνα A΄. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Λιουτπράνδος_της_Κρεμόνας | Λιουτπράνδος της Κρεμόνας) ↩︎
30. Η πόλη ήταν γνωστή υπό την κυριαρχία των Σελευκιδών,. με το όνομα Έμεσα από τον 1ο αιώνα π.Χ. Ήταν επίσης ξακουστή για το ναό του παγανιστικού προέλευσης, θεού του ήλιου, Ηλιογάβαλου. Από τον κύκλο των ιερέων-βασιλέων της Έμεσας λέγεται ότι καταγόταν η οικογένεια του Ιάμβλιχου. Τον καιρό της εξάπλωσης του Χριστιανισμού και της Ρωμανίας, ανεδείχθη ως πόλη μεγάλης σημασίας. Υπήρξε επίσης πατρίδα του Πάπα Ανίκητου και του Ρωμανού του Μελωδού. Σήμερα ονομάζεται Χομς. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Χομς | Χομς) ↩︎
31. Πρόκεται για την αρχαία πόλη Καισάρεια, η οποία σήμερα ανήκει στο σημερινό Λίβανο. (Πηγή: Φώτιος Χρ. Σταυρίδης, Ο Χρυσός Αιώνας της Ρωμιοσύνης (960 – 1060), Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2021) ↩︎
32. Η Λαοδίκεια η κατά Λίβανον ή «προς Λιβάνου» ήταν αρχαία οχυρή πόλη του Λιβάνου, φρούριο των Χετταίων κτισμένο στη νότια όχθη της λίμνης Χομς στην Κοίλη Συρία. Αναφέρεται και ως Κάδης η επί του Ορόντου. Η πόλη άκμασε κατά την ελληνιστική εποχή. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Λαοδίκεια_η_κατά_Λίβανον | Λαοδίκεια η κατά Λίβανον) ↩︎
33. Ανήκει σήμερα στο Λίβανο. ↩︎
34. Η Αντιόχεια η Μεγάλη της Συρίας ιδρύθηκε από τον Σέλευκο Α΄ τον Νικάτορα προς τιμήν του πατέρα του, Αντίοχου το 301 π.Χ. Ο Σέλευκος ήταν ένας από τους στρατηγούς και διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και είχε αναλάβει τη διοίκηση της Συρίας και των περισσότερων ασιατικών ελληνιστικών επαρχιών. Η Αντιόχεια εποικίστηκε με Αθηναίους, Μακεδόνες και Κρήτες. Στο διάβα των αιώνων η Αντιόχεια απετέλεσε μεγάλο χριστιανικό κέντρο. Ο Απόστολος Πέτρος ίδρυσε την Εκκλησία της Αντιόχειας, η οποία μετά τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας, ανεδείχθη σε Πατριαρχείο, αποκτώντας δικαιοδοσία σε όλες τις επισκοπές της Ανατολής. Ήταν η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Ρωμανίας τόσο σε πληθυσμό όσο και σε οικονομική άνθηση. Μετά την κατάκτησή της από τους Μουσουλμάνους, πολλοί κάτοικοί της σφαγιάστηκαν και άλλοι τόσοι εξισλαμίστηκαν, με αποτέλεσμα το Πατριαρχείο Αντιόχειας να κινδυνέψει με εξαφάνιση. (Πηγή: Φώτιος Χρ. Σταυρίδης, Ο Χρυσός Αιώνας της Ρωμιοσύνης (960 – 1060), Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2021) ↩︎
35. Ο Πέτρος Φωκάς ήταν ευνούχος στρατηγός της Ρωμανίας και νόθος γιος του Λέοντος Φωκά του Νεότερου ενώ ήταν ανιψιός του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β’ Φωκά και μακρινός συγγενής του αυτοκράτορα Ιωάννη Α’ Τσιμισκή. Υπήρξε σημαντικός στρατηγός τόσο στη μάχη της Αρκαδιούπολης (970) όσο και στον πόλεμο της Ρωμανίας με τους Ρώσους. Ο Πέτρος Φωκάς εστάθη, από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου, στο πλευρό του νεαρού βασιλιά και αντιστάθηκε στον αποστάτη και επαναστάτη Βάρδα Σκληρό. Συμμετείχε σε πολλές μάχες ενώ στη Μάχη των Ραγεών το 977 σκοτώθηκε μαζί με τους περισσότερους στρατηγούς της Ρωμανίας. (Πηγές: https://el.wikipedia.org/wiki/Πέτρος_Φωκάς | Πέτρος Φωκάς και Φώτιος Χρ. Σταυρίδης, Ο Χρυσός Αιώνας της Ρωμιοσύνης (960 – 1060), Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2021) ↩︎
36. Ο Μιχαήλ Βούρτζης (περίπου 930/935 – μετά από το 996) ήταν ο κορυφαίος στρατηγός της Ρωμανίας στα τέλη του 10^ου αιώνα. Έπαιξε εξέχοντα ρόλο στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ αυτοκράτωρ Βασιλείου Β΄ και του επαναστάτη Βάρδα Σκληρού, όπου άλλαξε στρατόπεδα, από υποταγή στον αυτοκράτορα κι έπειτα, στους αντάρτες και πάλι στον Βασίλειο Β΄. Παρ’ όλα αυτά, διορίστηκε εκ νέου ως δούκας της Αντιόχειας από τον Βασίλειο, μια θέση που κατείχε μέχρι το 995. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Μιχαήλ_Βούρτζης | Μιχαήλ Βούρτζης) ↩︎
37. Ιδρύθηκε ως Βάριον από Πευκέτιους, οι οποίοι σύμφωνα με τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα, ήταν Έλληνες. Όντας υπό ρωμαϊκή κατοχή τον 3ο αιώνα π.Χ. απέκτησε στρατηγική σημασία σαν σημείο σύνδεσης του παραλιακού δρόμου και της Βία Τραιάνα και σαν λιμάνι για το εμπόριο προς ανατολάς. Το λιμάνι του ήταν πιθανότατα το κύριο της περιοχής στην Αρχαιότητα όπως και σήμερα, αλλά και αλιευτικό κέντρο. Ο πρώτος Επίσκοπος Μπάρι ήταν ο Γερβάσιος, που ορίστηκε στη Σύνοδο της Σαρδικής το 347. Τη Βάρη κατέκτησε ο αρχηγός των Νορμανδών Ροβέρτος Γυϊσκάρδος μετά από τρίχρονη πολιορκία (1071). (Πηγές: https://el.wikipedia.org/wiki/Μπάρι | Μπάρι και https://el.wikipedia.org/wiki/Πευκέτιοι | Πευκέτιοι) ↩︎
38. Σημερινή Νάπολη της Κάτω Ιταλίας. ↩︎
39. Ο Λέων ο Διάκονος ήταν ιστορικός και χρονογράφος της Ρωμανίας. Γεννήθηκε κοντά στη Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας γύρω στα 950 και μορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε διάκονος στο αυτοκρατορικό παλάτι. Όσο βρισκόταν στην Πόλη, έγραψε ιστορία για τους αυτοκράτορες Ρωμανό Β΄, Νικηφόρο Β΄, Ιωάννη Τσιμισκή και τα πρώτα χρόνια του Βασίλειου Β΄. Συχνά υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων που κατέγραψε. (Πηγή: https://vizantinaistorika.blogspot.com/2013/12/blog-post_28.html | Ιωάννης Τσιμισκής: η περιγραφή του από το Λέοντα Διάκονο) ↩︎
40. Marc Lauxtermann, Byzantine Poetry from Pisides to Geometres (vol. 1), Vienna, 2003: 308-309. ↩︎
41. Ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης γεννήθηκε στην πρωτεύουσα του Πόντου Τραπεζούντα μεταξύ των ετών 927-930. Οι γονείς του ήσαν πλούσιοι και ευγενείς. Το κοσμικό του όνομα ήταν Αβραάμιος. Ο πατέρας καταγόταν από την Αντιόχεια της Συρίας και η μητέρα από την Κολχίδα του Πόντου. Εκάρη μοναχός, με το όνομα Αθανάσιος, στην λαύρα του Κυμινά και στη συνέχεια μετέβη στο Άγιον Όρος. Έζησε βίο οσιακό. Η αρετή του ανεγνωρίσθη από πολλούς. Διεκρίνετο για την σοφία, την ευγένεια, την πραότητα, την αγάπη προς όλους, την φιλοξενία, την ασκητικότητα. Υπήρξε κατά τον βιογράφο του: «Αρχή πάντων και τέλος … πάσι τύπος και νόμος ην … πολύτροπος και πολυειδής την κυβέρνησιν … Χριστόν τον εαυτού ποιμένα μιμούμενος». Ο Αθανάσιος εκοιμήθη περί το 1000 μ.Χ. Πάνδημος υπήρξε η εκφορά του ιερού σκηνώματος του, οπού παρέστη η του «Όρους Γερουσία». Ανεγνωρίσθη Όσιος και η μνήμη του εορτάζεται την 5^η Ιουλίου. (Πηγή: https://www.impantokratoros.gr/17F101C7.el.aspx | Παύλου Μον. Λαυριώτη, Ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης και ο Αγιορείτικος Μοναχισμός) ↩︎