Ο Στρατάρχης της νίκης, Αλέξανδρος Παπάγος [1883 – † 4 Οκτωβρίου 1955]

Ευαγγελία Κ. Λάππα
3 Οκτωβρίου 2023

Ο Αλέξανδρος Παπάγος γεννήθηκε στην Αθήνα, με καταγωγή από τις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας στις 9 Δεκεμβρίου 1883. Ήταν το τρίτο από τα τέσσερα παιδιά του στρατιωτικού Λεωνίδα Παπάγου και της Μαρίας Αβέρωφ. Σπούδασε στη Νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στη συνέχεια στη στρατιωτική σχολή των Βρυξελλών του Βελγίου και μετεκπαιδεύτηκε στη Σχολή Ιππικού του Ύπρ. Στις 15 Ιουλίου 1906 γύρισε στην Ελλάδα και κατατάχθηκε στον Ελληνικό στρατό ως ανθυπίλαρχος.

Τον ίδιο χρόνο έγινε μέλος του Μακεδονικού Κομιτάτου Αθηνών, καθώς ήταν σε εξέλιξη τότε ο Μακεδονικός Αγώνας. Επίσης συμμετείχε στους Βαλκανικούς πολέμους 1912 – 1913 ως διαγγελέας του Στρατηλάτη διαδόχου και έπειτα βασιλέως Κωνσταντίνου.

Το 1917, κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού, όμως λόγω του ότι ήταν βασιλόφρων, απετάχθη από το στράτευμα και εξορίστηκε διαδοχικά στα νησιά Ίο, Μήλο, Θήρα και Κρήτη. Το 1920, με την επάνοδο του βασιλέως Κωνσταντίνου, ανεκλήθη στο στρατό με προαγωγή στον βαθμό του αντισυνταγματάρχη και συμμετείχε στη Μικρασιατική εκστρατεία. Το 1923, μετά το αποτυχημένο στρατιωτικό κίνημα των υποστρατήγων Π. Γαργαλίδη και Π. Λεοναρδόπουλου, απετάχθη από το στράτευμα. Επανήλθε πάλι, προαγόμενος στον βαθμό του συνταγματάρχη, στις 13 Δεκεμβρίου 1923.

Φοίτησε στην Ανώτερη Σχολή Στρατηγικών Σπουδών που τελούσε υπό τη διοίκηση του Γάλλου στρατηγού Γιράρντ και στη συνέχεια υπηρέτησε από το 1927 έως το 1931, ως Διοικητής της Ταξιαρχίας Ιππικού Λάρισας. Ενδιάμεσα το 1930 προάχθηκε σε Υποστράτηγο. Την περίοδο από το 1931 έως το 1933 ανέλαβε Υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού, ενώ από το 1933 έως το 1935 τοποθετήθηκε Επιθεωρητής Ιππικού του Γ.Ε.Σ.. το 1935 ονομάστηκε αναδρομικά Αντιστράτηγος και διοίκησε τα Α’ και Γ’ Σώματα Στρατού. Παραλλήλως, έφερε την ευθύνη της Αρχιστρατηγίας του Ελληνικού Στρατού.

Την 1^η Αυγούστου 1936 ο Παπάγος ανέλαβε την αρχηγία του ΓΕΣ και συνεργάστηκε με το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου 1936. Από κοινού με τον Πρωθυπουργό και Υπουργό Στρατιωτικών Ιωάννη Μεταξά, διοργάνωσαν και συγκρότησαν εκ βάθρων τον Ελληνικό Στρατό, τον οποίο είχε αφήσει καθημαγμένο ο Ελευθέριος Βενιζέλος, και οργάνωσαν ένα άρτιο σχέδιο επιστρατεύσεως.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, στις 3.40΄ το πρωί ο πρέσβης της Ιταλίας Εμμανουέλε Γκράτσι παρέδωσε στον Μεταξά ένα τελεσίγραφο, που ζητούσε την παράδοση της Ελλάδος. Εκείνος όμως απάντησε: «Αυτό σημαίνει πόλεμο» (παραλλαγή του «Μολών λαβέ»), με αποτέλεσμα ο Ιταλός πρέσβης να φύγει ντροπιασμένος^[1].

Η λακωνικότητα της πρώτης διαταγής του Παπάγου προς τα επιμέρους στρατιωτικά επιτελεία αποδεικνύει το μέγεθος της προπαρασκευής που είχε πραγματοποιηθεί για την πολεμική σύγκρουση.

Εν τω μεταξύ, στις 5.30΄ π. μ. ο Ιωάννης Μεταξάς συνεκάλεσε το Υπουργικό Συμβούλιο, στο οποίο επίσης παρίστατο ο Βασιλεύς Γεώργιος και ο αδελφός του, Διάδοχος Παύλος. Λίγες ώρες μετά ξεκίνησε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος, ο οποίος οδήγησε στο Βορειοηπειρωτικό Έπος. 

Μετά την κατάρρευση του μετώπου και την στρατιωτική κατίσχυση της Γερμανικής Βέρμαχτ, ο Παπάγος παρέμεινε στην Ελλάδα, προκειμένου να συμμεριστεί τα δεινά του Ελληνικού λαού και αφετέρου διότι είχε κατά νουν την διοργάνωση εθνικού απελευθερωτικού αγώνος, όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν.

Ο τότε κατοχικός πρωθυπουργός Γεώργιος Τσολάκογλου του προέτεινε να απονεμηθεί σύνταξη αλλά ο Παπάγος την αρνήθηκε. Οι Γερμανικές αρχές κατοχής τον έθεσαν σε κατ΄ οίκον περιορισμό στο σπίτι του στην οδό Πραξιτέλους 16 πίσω από την Πλατεία Κλαυθμώνος για τρεις μήνες.

Ίδρυσε μία αντιστασιακή οργάνωση, την οποίαν ονόμασε «Στρατιωτική Ιεραρχία» αλλά προδόθηκε. Στις 16 Ιουλίου 1943, συνελήφθη με άλλους συνεργάτες του και οδηγήθηκε στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, Απελευθερώθηκε το Μάιο του 1945. 

Το 1944, αμέσως μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, είχε δημιουργηθεί δυσχερής κατάσταση σε όλη την επικράτεια, λόγω της δράσης των από την Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία ορμώμενων ενόπλων κομμουνιστικών συμμοριών. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, τον Οκτώβριο του 1948, η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητος, υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, ανέθεσε την αρχιστρατηγία των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στον (απόστρατο πλέον) Αντιστράτηγο Παπάγο. Τον Αύγουστο 1949, με την οριστική συντριβή των κομμουνιστικών δυνάμεων στα όρη Γράμμος – Βίτσι, έσωσε την Ελλάδα από το να γίνει μία «Λαϊκή Δημοκρατία» και την Μακεδονία από το να αποσπασθεί από τον Ελληνικό κορμό. Για τις υπηρεσίες του αυτές προς την Πατρίδα, η Βουλή των Ελλήνων, ομοφώνως, εψήφισε νόμο, σύμφωνα με τον οποίο απονεμήθηκε στον Παπάγο, ο μέγιστος στρατιωτικός τίτλος του «Στρατάρχη», στις 17 Οκτωβρίου 1949.

Ο Ελληνικός λαός, κατεχόμενος από θαυμασμό προς το πρόσωπό του, απαίτησε να πολιτευθεί. Ο ίδιος, αφού αμφιταλαντεύτηκε, το αποφάσισε στις 30 Απριλίου 1951, παρά την αντίθετη γνώμη του Βασιλέως Παύλου, ο οποίος εφοβείτο την ισχυρή προσωπικότητα και την επιρροή του Στρατάρχη. Συνεκρότησε το δικό του κόμμα, με το όνομα «Ελληνικός Συναγερμός» και συμμετείχε στις εκλογές της 9^ης Σεπτεμβρίου 1951, όπου ήλθε πρώτος αλλά χωρίς αυτοδυναμία, και αρνήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση συνασπισμού. Στις 16 Νοεμβρίου 1952, εγένοντο νέες εκλογές, όπου εθριάμβευσε ο «Ελληνικός Συναγερμός» και ο Παπάγος έγινε Πρωθυπουργός. Χάρη σ’ αυτόν, η οικονομία της Ελλάδος ανεπτύχθη σε μεγάλο βαθμό, η Παιδεία αναβαθμίστηκε σε μεγάλο επίπεδο, η δικαιοσύνη αναδιαρθρώθηκε και εκσυγχρονίστηκε, η κοινωνική πολιτική βελτιώθηκε με μέτρα υπέρ των εργαζόμενων, οι Ένοπλες Δυνάμεις ανεσυντέθησαν και διεσφαλίσθη με την ισχύ του νόμου, η εσωτερική γαλήνη. Κατοχυρώθηκε η έννομη τάξη και η αληθινή ισότητα των πολιτών απέναντι στον νόμο. Το πιο σημαντικό απ’ όλα όμως ήταν η εξασφάλιση της Εθνικής ενότητας των Ελλήνων.

Ο Παπάγος, εν αντιθέσει με τις προηγούμενες μεταπολεμικές ελληνικές κυβερνήσεις απεφάσισε να λύσει το Κυπριακό. Στις 22 Δεκεμβρίου του 1953, συναντήθηκε με τον Υπουργό Εξωτερικών της Βρετανίας Άντονυ Ήντεν στην Βρετανική Πρεσβεία λίγο πριν από τα Χριστούγεννα. Την στιγμή όμως που έθιξε το Κυπριακό, ο Ήντεν τον διέκοψε απότομα και του απάντησε ψυχρά ότι για την κυβέρνησή του δεν υπάρχει κανένα Κυπριακό ζήτημα, ούτε θα υπάρξει στο μέλλον. Η συζήτηση γρήγορα εξελίχθηκε σε καυγά, στον οποίο ο Παπάγος είπε ότι μετά απ’ αυτήν την κατηγορηματική άρνηση ένιωθε ελεύθερος να κινηθεί όπως νόμιζε για το Κυπριακό. Ο Ήντεν, ενώ του μιλούσε ο Παπάγος, πήγε στο παράθυρο και κοίταζε τον δρόμο, αδιαφορώντας για τον συνομιλητή του, ο οποίος, εξοργισμένος, φώναξε: «Είμαι ο Πρωθυπουργός της Ελλάδος και όταν μιλώ με κάποιον, αξιώ να μου δείχνει το πρόσωπό του και όχι τα οπίσθιά του!» και έφυγε.

Οι Άγγλοι, έχοντας σκοπό να ανατρέψουν τη κυβέρνηση του Παπάγου, παρεκίνησαν τον Υπουργό Συντονισμού Σπύρο Μαρκεζίνη να έρθει σε ρήξη με τον Παπάγο. Σύμφωνα με τον ιστορικό ερευνητή Γιώργο Λεονταρίτη, ο Σπύρος Μαρκεζίνης «δεν επιθυμούσε να υπάρξει αντιπαράθεση και ένταση στις ελληνοβρετανικές σχέσεις εξ αιτίας του Κυπριακού»^[2] και έχαιρε ξεχωριστής συμπάθειας και κολακειών από τον Ήντεν, για τον οποίο ήξερε πολύ καλά ότι ήταν δεδηλωμένος ανθέλληνας^[3]. Ιδιαίτερα αποκαλυπτικό είναι ότι «οι Βρετανοί διοχέτευαν τις απειλές τους προς τον Πρωθυπουργό, μέσω του Υπουργού Συντονισμού, με τον οποίο είχαν συχνές επαφές^[4]»!

Τον Μάρτιο του 1954, σύμφωνα με τον Λεονταρίτη, διεξήχθη το ακόλουθο περιστατικό: «κατά την διάρκεια συνεδριάσεως του υπουργικού συμβουλίου, ο Μαρκεζίνης ανεφέρθη σκοπίμως στο Κυπριακό, και απευθυνόμενος στον Παπάγο του είπε ότι ένας θρίαμβος στην υπόθεση της Κύπρου, θα αποτελούσε ασφαλώς την αποθέωση της επιτυχούς σταδιοδρομίας του. Πρόσθεσε όμως, ότι χρειαζόταν μεγάλη προσοχή, “διότι το θείον είναι φθονερό”. Κι όπως ο Στρατάρχης τον παρατηρούσε σιωπηλός, ο πανίσχυρος υπουργός του υπενθύμισε τον μύθο του Πολυκράτους, τον οποίον η τύχη, που τον είχε ευνοήσει πάντα, στο τέλος τον εγκατέλειψε. Κι εξήγησε:

–        Εγίνατε δύο φορές Αρχιστράτηγος, ανακηρυχθήκατε Στρατάρχης, εξελέγητε Πρωθυπουργός, ανορθώσατε την οικονομία της χώρας. Πρέπει να ανησυχείτε για αυτήν την εύνοια της τύχης…

Ο Στρατάρχης τον κοίταξε, και δεν είπε τίποτα. Λίγες ώρες αργότερα, ο Μαρκεζίνης δέχθηκε τηλεφώνημα από τον Εκδότη και Διευθυντή του “Βήματος” και των “Νέων” Δημήτριο Λαμπράκη, ο οποίος στήριξε με το συγκρότημά του τον “Ελληνικό Συναγερμό”:

–        Είπες στον Παπάγο ότι θα πεθάνει;

Ο Μαρκεζίνης εξήγησε στον εκδότη τι ακριβώς είχε πει στο υπουργικό Συμβούλιο. Ο Λαμπράκης αναστέναξε:

–        Πάντα ίδιος αυτός ο Τσουδερός…

Προφανώς ο Λαμπράκης είχε ενημερωθεί από τον Εμμανουήλ Τσουδερό για το τι έγινε στο υπουργικό Συμβούλιο^[5].»

Τελικώς, στις 2 Απριλίου 1954, ο Μαρκεζίνης παραιτήθηκε και σε σύντομο χρονικό διάστημα τον ακολούθησαν κάποιοι ακόμα βουλευτές.

Τον Σεπτέμβριο 1954 ο Παπάγος προσέφυγε για το Κυπριακό στον ΟΗΕ, όπου πήρε την συντριπτική πλειοψηφία των θετικών ψήφων (36 ΥΠΕΡ, 18 ΚΑΤΑ και 11 αποχές). Οι Άγγλοι όμως ενέπλεξαν στο Κυπριακό την αδιάφορη μέχρι τότε Τουρκία, και άρχισαν νέες εντάσεις. Μετά την αποτυχία της διπλωματικής μάχης στον ΟΗΕ πήρε προσωπικά ο Παπάγος την απόφαση για ίδρυση της ΕΟΚΑ. Μάλιστα, κάλεσε στο γραφείο του τον στρατηγό Κοσμά και του ανέθεσε την οργάνωση ανταρτικού αγώνα στην Κύπρο υπό την αρχηγία του στρατηγού Γεωργίου Γρίβα-Διγενή.

Τον Νοέμβριο του 1954 ο Παπάγος, ενώ είχε πάει ταξίδι στη Πορτογαλία, άρχισε να παρουσιάζει γαστρεντερικές ενοχλήσεις. Στις 5 Νοεμβρίου 1954, όταν επέστρεψε, ήταν χλωμός και αδυνατισμένος και τότε εμφάνισε συμπτώματα δυσθυμίας, ανορεξίας και ανεπαρκούς ύπνου. Στις 2 Μαρτίου 1955, νοσηλεύτηκε σε Πανεπιστημιακή Κλινική της Ζυρίχης στην Ελβετία, απ’ όπου εξήλθε σε άριστη υγεία. Εντούτοις, από τις 27 Μάρτιο του 1955, η υγεία του άρχισε να επιδεινώνεται σταδιακώς^[6]. Κάποια μέρα λιποθύμησε στην έπαυλή του στην Εκάλη. Οι δικοί του κάλεσαν αμέσως γιατρούς, αλλά ο Παπάγος δεν τους εδέχθη. Το καλοκαίρι του 1955 εξυφαίνετο συνωμοσία ανάμεσα στον τότε υπουργό Δημοσίων Έργων Κωνσταντίνο Καραμανλή, στους μετέπειτα πολιτικούς Κωνσταντίνο Τσάτσο^[7] και Ευάγγελο Αβέρωφ – Τοσίτσα καθώς και μερικών άλλων από τη βενιζελική παράταξη όπως τον Γρηγόριο Κασιμάτη^[8], Δημήτριο Μακρή^[9], Γεώργιο Μαύρο και άλλους. Ο Παπάγος, όμως, δεν μπορούσε πλέον λόγω της αρρώστιας του να αντιδράσει.

Οι Άγγλοι βρίσκονταν σε δυσχερή θέση, λόγω του αγώνα της ΕΟΚΑ που είχε αρχίσει στη Κύπρο την 1^η Απριλίου 1955 και, γνωρίζοντας την κατάσταση της υγείας του Παπάγου, προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον Αντιπρόεδρο της Κυβερνήσεως και Υπουργό Εξωτερικών, Στέφανο Στεφανόπουλο. Τον Αύγουστο του 1955, ο τελευταίος, ως φιλόδοξος που ήταν, εδέχθη να πάει στο Λονδίνο ύστερα και από παρότρυνση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, του Ιορδάνη Αθανασιάδη – Μποδοσάκη  και άλλων αγγλόφιλων^[10]. Εκεί έλαβε μέρος στην περιβόητη Τριμερή, όπου εδέχθη την βρετανική προτροπή να επιστρέψει η Τουρκία ως ενδιαφερόμενο μέλος στο Κυπριακό. Ο Παπάγος, ως άρρωστος που ήταν, δεν μπορούσε να πάει και δεν θα δεχόταν ποτέ^[11].

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας Μακ Μίλαν είχε «απόλυτα εξακριβωμένες πληροφορίες» (τον ενημέρωνε ο Μποδοσάκης^[12]), ότι πολύ σύντομα ο Στρατάρχης δεν θα ζούσε!

Αιφνιδίως την νύκτα της 3^ης Οκτωβρίου 1955, ο Στρατάρχης παρουσίασε αιματηρά πτύελα , διήλθε ταραχώδη νύκτα και το πρωί, υπέστη αιμορραγία, η οποία ανεστάλη μετά από λίγες ώρες, κατόπιν μεταγγίσεως αίματος. Επηκολούθησε όμως νέα αιμορραγία. Στις 11.30 μ. μ. της 4 Οκτωβρίου του 1955, ο Αλέξανδρος Παπάγος άφησε την τελευταία του πνοή. 

Το επόμενο διάστημα, κι ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των κοινοβουλευτικών στελεχών του «Ελληνικού Συναγερμού», υπέγραψε πρωτόκολλο με βάση το οποίο η αρχηγία του κόμματος δινόταν στον Στεφανόπουλο, ο βασιλιάς Παύλος, όρκισε Πρωθυπουργό τον ως τότε Υπουργό Δημοσίων Έργων, Κωνσταντίνο Καραμανλή, προκαλώντας γενική κατάπληξη.

Η απόφαση του Βασιλέως Παύλου να «διορίσει» πρωθυπουργό τον Καραμανλή «ωφείλετο εις νυκτερινήν συνάντησίν του μετά του Αμερικανού πρέσβεως Κάννον και του Άλμερ»^[13].

Πριν ακόμη πεθάνει ο Παπάγος, ο Καραμανλής, όντας αντίθετος με την πολιτική του Παπάγου στο Κυπριακό, συνέταξε μνημόνιο κυβερνητικού προγράμματος, το λεγόμενο «Υπόμνημα Πιπινέλη»^[14], από το όνομα του παλαίμαχου πρέσβη, Παναγιώτη Πιπινέλη. Σύμφωνα με το υπόμνημα αυτό, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής δεσμευόταν στους Αμερικανούς μεταξύ άλλων και ότι «επί του Κυπριακού θα κατεβάλλετο προσπάθεια εξουδετερώσεως των αντιδράσεων της κοινής γνώμης προς συμβιβαστικήν επίλυσιν τούτου»^[15]. Οι δεσμεύσεις αυτές πραγματοποιηθήκαν στο ακέραιο με την βοήθεια επίσης του Ευαγγέλου Αβέρωφ – Τοσίτσα. 

Παραθέτω ένα ποίημά μου για τον Αλέξανδρο Παπάγο: 

Ο Στρατάρχης της νίκης,
Αλέξανδρος Παπάγος 

Συ, Παπάγο, της νίκης Στρατάρχη,

θρέμμα Κυδωνιών, της Ελλάδος Εθνάρχη,

του Έθνους το μεγαλείο ποθούσες,

γι΄ αυτό σ’ εθνικούς αγώνες δρούσες.

* * *

Στην Πατρίδα υπηρεσίες είχες παράσχει.

Στο Μακεδονικό αγώνα είχες συμμετάσχει.

Τούρκους, Βουλγάρους είχες πολεμήσει,

σ’ αυτούς τους πολέμους^[16], είχες νικήσει.

* * *

Ως το Σαγγάριο είχες φτάσει,

όπου την μάχη είχαμε χάσει.

Τα μάτια των Ελλήνων είχαν κλάψει.

Τη Μικρασία οι Τούρκοι είχαν κάψει.

* * *

Έπος έγραψες το Σαράντα

-που ήταν και θα ‘ναι ένδοξο πάντα-

τους εισβολείς Ιταλούς πολεμώντας,

τη μεγάλη νίκη κατακτώντας.

* * *

Στους Γερμανούς αντίσταση είχες φέρει,

μέχρι να φυσήξει λευτεριάς αγέρι.

Πάλεψες με τους ανθέλληνες αντάρτες,

διέλυσες των πλάνων τους, τους μαύρους χάρτες!

* * *

Την αγάπη των Ελλήνων είχες κερδίσει.

Έγινες Εθνάρχης, το ‘χαν θελήσει!

Βάλθηκες την Ελλάδα να υπηρετήσεις.

Στόχος στην δόξα να την οδηγήσεις.

* * *

Δε δίστασες την Κύπρο να στηρίξεις.

Τούτο το θέμα συ πια να θίξεις.

Ήταν καιρός να το λύσεις^[17],

την ένωση με την Ελλάδα να πετύχεις.

* * *

Τους Αγγλοσάξονες είχες ενοχλήσει,

που ‘χες τον αγώνα της Κύπρου βοηθήσει,

κ’ είχες την ένωση ζητήσει.

Ποιος τους ήθελε να το συζητήσει;

* * *

Όχι μόνο λευτεριά δεν της δώσαν,

μα και, αχ! Στρατάρχη, σε σκοτώσαν!

Ο αγώνας της ΕΟΚΑ είχε αρχίσει,

όταν η εγκόσμια ζωή σου είχε σβήσει.

* * *

Στον ουρανό, κοντά είχες καθίσει,

μ’ εκείνους που ‘χαν το αίμα τους χύσει,

ποθώντας η λευτεριά στην Κύπρο ν’ ανθίσει,

στης Ελλάδος την αγκάλη να γυρίσει!

* * *

Ήρωας του Κυπριακού αγώνα είχες γίνει!

Μα η Ελλάς χωρίς Εθνάρχη είχε πάλι μείνει!

Ευαγγελία Κ. Λάππα
4 Απριλίου 2022

«Το Κυπριακόν θα είναι ένα εκ των πρώτων και κυριοτέρων μελημάτων μου. Δι’ εμέ, η Ένωσις υπάρχει, είναι δεδομένη…. Διότι, ας το πάρουν απόφαση. Η Κύπρος είναι Ελλάς.»

Στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος

Πηγές:

1. Αργυρού Φανούλας, Από την Ένωση στην Κατοχή, Λευκωσία 1995.
2. Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεώτερου Ελληνισμού 1830 – 2010, Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας, Β’ τόμος, Κ – Ο, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2011
3. Παπαγιαννόπουλου Τάκη, δημοσιογράφου – εφέδρου αξιωματικού, Στρατάρχης ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΓΟΣ, ο εκλεκτός της ιστορίας, Αθήναι 1987.
4. Κρασσά Ιωάννη, Αλέξανδρος Παπάγος: O Αρχιστράτηγος, ο Στρατάρχης, ο Πρωθυπουργός, | https://www.onalert.gr/uncategorized/aleksandros-papagos-o-arxistrathgos-o-stratarxis-o-prwthupourgos/131017/
5. Ηλιόπουλου Ηλία Ιωάννου, επιμέλεια κειμένου Θωμαΐς Παριανού, ΣΤΡΑΤΑΡΧΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΓΟΣ | https://koukfamily.blogspot.com/2015/11/blog-post_533.html
6. Ηλιόπουλου Ηλία, Στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, Στρατιωτική Ιστορία, Στρατηγική και Πολιτική, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2015
7. Λεονταρίτη Γεωργίου Α., Επιχείρηση: Ανατροπή Παπάγου, ο Στρατάρχης, στόχος των Άγγλων, το άγνωστο παρασκήνιον της πιο συγκλονιστικής μεταπολεμικής περιόδου, Εκδόσεις Μέτρον, 2008.
8. Παπαχελά Αλέξη, Ο βιασμός της Ελληνικής Δημοκρατίας, Ο αμερικανικός παράγων, 1947-1967, Εκδόσεις Εστία, Ιούλιος 2001, δέκατη έκτη έκδοση (Πρώτη Έκδοση: Ιούνιος 1997, Δέκατη Έκδοση: Μάιος 1998, Δέκατη Πέμπτη Έκδοση, Οκτώβριος 2000)
9. Σταυρόπουλου Δημήτρη, Η προσβολή του Ήντεν στον Παπάγο, η έκρηξη του στρατάρχη και το τέλος του | https://www.militaire.gr/i-prosvoli-toy-inten-ston-papago-i-ekrixi-toy-stratarchi-kai-to-telos-toy/
10. Κοντογιαννίδη Τάσου Κ., Τα γεγονότα που οδήγησαν στην ίδρυση της ΕΟΚΑ | https://www.pontosnews.gr/317534/istoria/ta-gegonota-pou-odigisan-stin-idrysi-t/

________________________

1. Γκράτσι Εμμανουέλε, Η αρχή του τέλους, η επιχείρηση κατά της Ελλάδας, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Πολιτική & Ιστορία 13, Αθήνα, σελ 284 – 286. ↩︎
2. Γιώργου Α. Λεονταρίτη, Επιχείρηση: Ανατροπή Παπάγου, ο Στρατάρχης, στόχος των Άγγλων, το άγνωστο παρασκήνιον της πιο συγκλονιστικής μεταπολεμικής περιόδου, Εκδόσεις Μέτρον, 2008, σελ 142. ↩︎
3. ο. π. σελ 144. ↩︎
4. ο. π. σελ 143. ↩︎
5. ο. π. σελ 146. ↩︎
6. Ηλιόπουλου Ηλία, Στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, Στρατιωτική Ιστορία, Στρατηγική και Πολιτική, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2015, σελ 127. ↩︎
7. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος του Δημητρίου (Αθήνα 1899 – Αθήνα 1987) σπούδασε Νομική, πολιτικές και οικονομικές επιστήμες στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Χαϊδελβέργης, ενώ ανηγορεύθη διδάκτωρ της Νομικής Σχολής Αθηνών. Αρχικώς, ήσκησε δικηγορία στην Αθήνα και εξελέγη υφηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου και Φιλοσοφίας, θέση από την οποία παραιτήθηκε το 1946 για να πολιτευθεί. Εξελέγη βουλευτής Αθηνών με το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα στις εκλογές του 1946, με την ΕΡΕ στις εκλογές του 1956, βουλευτής Β΄ Αθηνών στις εκλογές του 1958, 1961, 1963 και 1964 και βουλευτής Επικρατείας στις εκλογές του 1974. Διετέλεσε Υπουργός Προνοίας και Εσωτερικών στην Κυβέρνηση Βούλγαρη (1945), Τύπου – Πληροφοριών και Αεροπορίας στην κυβέρνηση Παναγιώτη Κανελλόπουλου (1 – 22.11.1945), Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων στις κυβερνήσεις Θεμιστοκλέους Σοφούλη και Αλεξάνδρου Διομήδη (1949 – 1950), υπηρεσιακός υφυπουργός Συντονισμού (1950 – 1951), στις κυβερνήσεις Καραμανλή Υπουργός Προεδρίας (1956 – 1958, 1958 – 1961) Υπουργός Κοινωνικής Προνοίας (1962 – 1963) και Υπουργός Δικαιοσύνης στην τελευταία Κυβέρνηση Κανελλόπουλου (1967). Στις 19 Ιουνίου 1975, εξελέγη ως Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας. Από το 1961, υπήρξε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. (Πηγή: Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεώτερου Ελληνισμού 1830 – 2010, Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας, Γ’ τόμος, Π – Ω, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2011, σελ 503). ↩︎
8. Ο Γρηγόριος Κασιμάτης του Παναγιώτου (Αθήνα 1906 – Αθήνα 1987) σπούδασε Νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών καθώς και φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο του Παρισιού, του οποίου ανηγορεύθη= διδάκτωρ νομικών επιστημών το 1931. Το 1932 εξελέγη υφηγητής του αστικού δικαίου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Το 1936, είχε διατελέσει υφυπουργός Εθνικής Οικονομίας στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Δεμερτζή και την κυβέρνηση Ιωάννη Μεταξά, οπότε και παραιτήθηκε αρνούμενος να υπογράψει το διάταγμα αναστολής άρθρων του συντάγματος. Κατά την Κατοχή, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και υπήρξε επικεφαλής της οργάνωσης «Σοσιαλιστική Ελληνική Ένωση» ενώ εξέδιδε την εφημερίδα «Παρόν». Συνελήφθη από τις γερμανικές αρχές και ενεκλείσθη στο Χαϊδάρι της Αττικής μέχρι τις παραμονές της Απελευθερώσεως. Το 1946 παραιτήθηκε από τα πανεπιστημιακά καθήκοντά του στη Νομική Σχολή Αθηνών για να πολιτευθεί. Εξελέγη βουλευτής Αθηνών για πρώτη φορά το 1946, με την Εθνική Πολιτική Ένωση, εκλεγόμενος συνεχώς μέχρι το 1964. Διετέλεσε διαδοχικώς υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Κοινωνικής Πρόνοιας στην πρώτη κυβέρνηση Πέτρου Βούλγαρη (1945) υπουργός Δικαιοσύνης και Κοινωνικής Πρόνοιας στη δεύτερη κυβέρνηση Πέτρου Βούλγαρη (1945), Υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας στην κυβέρνηση Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση Παναγιώτη Κανελλοπούλου (1945), Υπουργός Άνευ Χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου (1950), Υπουργός Εργασίας και Δημοσίας Τάξεως στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου (1950), Υπουργός Βιομηχανίας στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου (1950), υπουργός Εργασίας στην κυβέρνηση Νικολάου Πλαστήρα (1951), υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή (1961) καθώς και στην κυβέρνηση Παναγιώτη Κανελλόπουλου το 1967. Το 1968, εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών ενώ διετέλεσε μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδος στην UNESCO τα έτη 1979 – 1981. Έγραψε μεταξύ άλλων: «Η συλλογική σύμβασις εργασίας ως θεσμός του συγχρόνου δικαίου» 1932, «Οικογενειακόν Δίκαιον» 1937, «Εργατικόν Δίκαιον» 1942, «Η Ελλάς και ο κόσμος» 1961, «Τέχνη και Ζωή» 1963. (Πηγή: Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεώτερου Ελληνισμού 1830 – 2010, Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας, Β’ τόμος, Κ – Ο, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2011, σελ 135) ↩︎
9. Ο Δημήτριος Μακρής (1910 – 1995) γεννήθηκε στην πόλη του Μοναστηρίου και σπούδασε στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Άσκησε δικηγορία στην Θεσσαλονίκη από το 1933. Εξελέγη βουλευτής Φλώρινας με την Ε.Ρ.Ε. στις εκλογές 1956, 1958, 1961, 1963 και 1964, με την Ν.Δ. στις εκλογές 1974. Διετέλεσε Υπουργός Εσωτερικών (1956 – 1961) και Προεδρίας (1961 – 1963). (Πηγή: Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεώτερου Ελληνισμού 1830 – 2010, Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας, Β’ τόμος, Κ – Ο, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2011, σελ 448) ↩︎
10. Αργυρού Φανούλας, Από την Ένωση στην Κατοχή, Λευκωσία 1995, σελ 46. ↩︎
11. Σε απόσπασμα από επιστολή του Βρετανού πρέσβη στην Αθήνα Charles Peak προς το Υπουργείο Εξωτερικών της Βρετανίας αναφέρεται ότι: «Ο Μποδοσάκης ήταν πεπεισμένος πως, ενόσω ο Παπάγος παρέμενε εκεί (δηλαδή ζωντανός να διατηρεί τη θέση του) δεν υπήρχε η ελάχιστη προοπτική να συμφωνηθεί μια λύση για το Κυπριακό πρόβλημα, εφόσον ο ίδιος ήταν σίγουρος (Μποδοσάκης), από πρόσφατες συνομιλίες με τον Παπάγο, πως ο τελευταίος ουδέποτε θα συμφωνούσε σε μία λύση, την οποία εμείς δεχόμαστε (Βρετανοί).» Αργυρού Φανούλας, ο. π., Λευκωσία 1995, σελ 48. ↩︎
12. Σε απόσπασμα από επιστολή του Βρετανού πρέσβη στην Αθήνα Charles Peak προς το Υπουργείο Εξωτερικών της Βρετανίας αναφέρεται ότι: «Ο Μποδοσάκης ήταν πεπεισμένος πως, ενόσω ο Παπάγος παρέμενε εκεί (δηλαδή ζωντανός να διατηρεί τη θέση του) δεν υπήρχε η ελάχιστη προοπτική να συμφωνηθεί μια λύση για το Κυπριακό πρόβλημα, εφόσον ο ίδιος ήταν σίγουρος (Μποδοσάκης), από πρόσφατες συνομιλίες με τον Παπάγο, πως ο τελευταίος ουδέποτε θα συμφωνούσε σε μία λύση, την οποία εμείς δεχόμαστε (Βρετανοί).» Αργυρού Φανούλας, ο. π., Λευκωσία 1995, σελ 48. ↩︎
13. Παπαγεωργίου Σπύρου, Καραμανλής και Κυπριακόν, ντοκουμέντο, Εκδόσεις Νέα Θέσις, Αθήνα 1988, Β’ έκδοσις., σελ 31. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει και ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Αλέξης Παπαχελάς. (Πηγή: Παπαχελά Αλέξη, Ο βιασμός της Ελληνικής Δημοκρατίας, Ο αμερικανικός παράγων, 1947-1967, Εκδόσεις Εστία, Ιούλιος 2001, δέκατη έκτη έκδοση (Πρώτη Έκδοση: Ιούνιος 1997, Δέκατη Έκδοση: Μάιος 1998, Δέκατη Πέμπτη Έκδοση, Οκτώβριος 2000), σελ. 49, 52) ↩︎
14. Το υπόμνημα αυτό συνετάγη τρεις φορές στην Ελληνική γλώσσα και τρεις φορές στην Αγγλική. ↩︎
15. Παπαγεωργίου Σπύρου, Καραμανλής και Κυπριακόν, ντοκουμέντο, Εκδόσεις Νέα Θέσις, Αθήνα 1988, Β’ έκδοσις., σελ 33. ↩︎
16. Τους Βαλκανικούς πολέμους (1912 – 1913). ↩︎
17. Απόφαση του που ερχόταν σε αντίθεση, με τις δηλώσεις των Νικολάου Πλαστήρα και Σοφοκλή Βενιζέλου, οι οποίοι λέγανε ότι δεν είναι καιρός να ασχολούμαστε με την Κύπρο και να έρθουμε σε κόντρα με τους Αγγλοσάξονες. ↩︎